Ուտոպիստական, բայց մաքրամաքուր քաղաքացիական հասարակության մասին

Ես, իմ շրջապատը նույնպես, ինձ համարում եմ առաջադեմ մտածողության տեր մարդ։ Ու առաջադեմը ոչ մի կերպ չի նշանակում ավանդույթները ոտնահարող, ինչպես հիմա ընդունված է կարծել։ Ու մի ուժգին ներքին զայրույթ եմ ապրում ամեն անգամ, երբ մեր առցանց ու տպագիր մամուլը, սոցցանցերը նյութեր են ողողում քաղաքացիական հասարակության և դրա՝ Հայաստանում չկայացած լինելու մասին։

Մի փոքր թափառումը համացանցում, մի թեթև կարդացածությունը և հաղորդակից լինելը համաշխարհային պատմությանը թույլ է տալիս այս եզրույթի ժամանակակից ընկալման արժանհավատությունը կասկածի տակ առնել։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև․

1․ Երբ Ջոն Լոկկը խոսում էր քաղաքացիական հասարակության մասին, նա պնդում էր, որ պետությունը պիտի ունենա միայն այն իրավասությունները, որոնք իր վրա կդնի հասարակությունը՝ համապատասխան հասարակական պայմանագրի միջոցով,

2․ Քաղաքացիական հասարակարգը կենտրոնանում էր անհատների վրա, սակայն այս վեհ գաղափարի ջատագովները (Ռուսո, Հեգել, Մարքս) պնդում էին, որ պետք է լինի պետության և անհատի փոխադարձ աշխատանք՝ դրա ձևավորման հարցում,

3․ Արիստոտելը, որ այս գաղափարը դիտարկում էր՝ որպես փիլիսոփայական կոնցեպցիա, այն համարում էր մարդկային որակների բարելավման միջավայր։

Ի՞նչ ունենք այսօր։ Այն ամենն, ինչ ուղղված է կեղծ-անհատական որակների բարձրացմանը, որտեղ չկա քաղաքացու և հասարակության երկխոսություն, ուռճացվում է խնդիրը՝ դրան տալով պսևդո-հասարակական նշանակություն․․․ Երբ ինչ-որ իտալուհի որոշում է, որ իր պատկերացրած հասարակությունն ավելի քաղաքացիական է, քան մերը, երբ մարզերում (իրականում դաժան, բայց սակավաթիվ) ընտանեկան բռնությունն ու բռնությունն ընդհանրապես, էլ չասեմ մանկապղծության և հոմոսեքսուալիզմի քարոզը ներկայացվում է՝ որպես ճանապարհ ավելի քաղաքացիական, առաջադեմ՝ արևմտյան, եթե կուզեք, հասարակության ճանապարհ։ Այնինչ, քաղաքացիական հասարակության՝ որպես պետաիրավական կոնցեպտի ձևավորման ժամանակահատվածում այդ նույն արևմուտքը խավարամտության ճիրաններում էր գալարվում։

Հասարակությունն, իմ կարծիքով, քաղաքացիական է, երբ շահն ու ցավն ընդհանուր են, երբ վերևիդ հարևանը պատուհանից քո դռան առաջ կրծած կարտոֆիլ, էլ չասեմ, մանկական օգտագործած տակդիր չի նետում, երբ պետական պաշտոնյայի թեկուզ ծառայողական մեքենան, օրնիբուն աշխատող քաղաքացու մեքենայից շքեղ չէ, երբ պետությունը, պետական անվտանգությունն ու ազգային մշակույթը չեն ստորադասվում ներմուծովի գաղափարների նկատմամբ, երբ պետական ծրագրով տպագրված հանրակրթական գրքերում ոչ թե ընդհանրական, գլոբալիստիկ գաղափարներ են ներկայացվում, այլ կոնկրետ գիտելիք է տրամադվում, որն ամբողջ կյանքում օգնելու է հարցեր լուծել։

Ոչ մի պարագայում չեմ քարոզում փակ սահմաններն ու ազգայնամոլությունը, ոչ մի դեպքում չեմ խրախուսում ընտրակաշառքներն ու բռնության նույնիսկ ամենանվազ դրսևորումը քողարկելու ցանկությունը, քավ լիցի, չեմ բացառում պայծառ անհատների ու նրանց պայքարի կարևորությունը։ ԲԱՅՑ․․․ հասարակությունը իսկապես կարող է քաղաքացիական դառնալ՝ իր նախնական, մաքրամաքուր հասկացությամբ, միայն այն դեպքում, երբ քննադատությունն էլ անկեղծ կլինի, երբ այն սեփական գրպանը լցնելու փոխարեն կծառայի մարդկային որակների զարգացմանը, երբ պետությունն ու հասարակ քաղաքացին երկխոսության, փոխօգնության միջավայրում կհամագործակցեն, և վերմակը միայն իրենց վրա չեն քաշի, երբ անհատները, անկախ զբաղեցրած պաշտոնից և այլ հանգամանքներից, սեփական շահից առաջ կմտածեն հասարակական օգուտի մասին։ Չէ՞ որ հասարակությունը նման անհատների վրա է հիմնված։

Ես երազում եմ այն քաղաքացիական հասարակության մասին, որտեղ որոշ անհատների խիստ անձնային (քաղաքական, սեքսուալ, կրթական, բիզնես և այլն) ցանկությունները բավարարելու համար ես ու իմ երեխաները ստիպված չենք լինի դոզավորված պրոպագանդա լսել, որտեղ ՀԱՆՈՒՆ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅԱՆՆ այնքան ուժեղ գաղափար կլինի, որ նույնիսկ օրենքները կիրառության մեջ դնելու կարիք չի լինի։

Երբ կրթությունն ինքնանպատակ է

Կրթական ոլորտը համարում եմ ցանկացած հասարակության զարգացման հիմքը: Ընդ որում՝ համոզված եմ, որ կրթական ոլորտը, որը, ցավոք, այսօր ամբողջ աշխարհում ամենաքարացածն է, պետք է հասարակությունից մի քանի քայլ առաջ լինի: Սակայն այսօր ունենք այն, ինչ ունենք: Մասնավորապես, երեխա ունենալուց հետո հայ ծնողների միակ և անբեկանելի ցանկությունը երեխային բարձրագույն կրթության տալն է՝ անկախ երեխայի ունակություններից և ցանկություններից:

Ու այս ֆոնի վրա նույն ծնողները բիզնես միջավայրում պնդում են, թե MBA-ները, PhD-ները կապ չունեն որակյալ արդյունքի հետ: Կարծես մեր հասարակությունն էլ դրան նպաստում է: Կարիերայում և բիզնեսում հաջողության հասած մարդկանցից շատ քչերի հետ կարելի է ասոցացնել բարձր գիտական նվաճումներ: «Եթե ուզում ես շատ փող վաստակել, քիչ սովորիր» արտահայտությամբ էլ բացատրում են կրթության բացակայությունը:

Այո՛, շատ դեպքերում հաջողությունները պայմանավորված են ոչ այնքան ստացած գիտելիքներով, որքան բնատուր հատկանիշներով ու ձգտումներով: Իսկ վերջիններս, ինչպես հայտնի է, ծնվում են ոչ այնքան հարմարավետ պայմաններում:

Ինչևէ, թերագնահատել կրթության կարևորությունը ոչ մի կերպ չի կարելի: Կրթական հաստատությունը միայն գիտելիք տրամադրող հիմնարկ չէ, կրթությունն էլ, բնականաբար, առուծախի առարկա չէ: Բուհերում, դպրոցներում, նույնիսկ մանկապարտեզներում մարդիկ սովորում են շփվել ուրիշների հետ, իդեալական տարբերակում նաև՝ սեփական կարծիքը ձևավորելու և այն ներկայացնելու հնարավորություն ստանում:

Իսկ ինչո՞ւ իդեալական տարբերակում. որովհետև եթե այսօր երիտասարդ մայրը համարում է, որ երեխային վճարովի դպրոց տալով զտում է նրա շրջապատը ու «ամեն թափթփուկից» ազատում երեխային, հետո էլ բուհում փող տալիս (բացի ուսման վարձից), որ երեխան ստանա այդքան բաղձալի գնահատականը, իսկ դասախոսի կամ ուսուցչի աշխատավարձն ու աշխատանքային միջավայրը ոչ մի կերպ չեն մոտիվացնում ու ոգեշնչում, իդեալական կրթական հարթակի մասին խոսել հնարավոր չէ: Մենք միայն ինքնախաբեությամբ ենք զբաղվում, թե ուզում ենք մեր երեխաներին լավագույն կրթական հնարավորություններն ընձեռել: Իրականում ուզում ենք «թիթիզանալ», որ մեր երեխան գերազանցիկ է: Ու դրա համար ջանք չենք խնայում: Իսկ իրականում հենց երեխան պիտի ջանք թափի, իսկ մենք նրան մղենք դրան: Բազում անգամներ եմ տեսել, թե ինչպես է մայրը որդու փոխարեն շարադրություն գրում: Ի՞նչ կրթության որակի մասին պետք է խոսել, երբ գերազանց գնահատականն ավելի կարևոր է, երբ ստացած գիտելիքը, այն կիրառելու կարողությունն ու փորձառությունը դարձել են երկրորդական:

Թերևս, հենց այս կեղծիքի ձևաչափն է կրթությունը խեղաթյուրել՝ համապատասխան ազդեցություն ունենալով ողջ համակարգի վրա: Դրա համար էլ մեզ համառորեն քարոզում են, թե հարուստներից ոչ մեկն էլ բարձրագույն չունի: «Դու, ոչինչ, դիպլոմդ ստացիր, գիտելիքն ի՞նչ ես անում»,- կասենք մենք, եթե անկեղծ լինենք ինքներս մեզ հետ: Բայց մի՞թե այդպես է:

Ընդհանրացումները երբեք օգտակար չեն եղել: Նույնկերպ նաև կրթության ոլորտում է: Այստեղ էլ կան և՛ դրական, և՛ բացասական տեղաշարժեր: Բոլոր դեպքերն էլ պետք է գնահատել և համապատասխան քայլեր ձեռնարկել:

Մի բան ակնհայտ է, եթե չենք ուզում կործանվել՝ տեղեկատվական պատերազմներում տանուլ տալով, պիտի հզոր, ամուր և կայուն կրթական համակարգ ունենանք, որն սկսվում է ընտանիքում կրթության նկատմամբ իրական հարգանքի զարգացումից: Եթե մեր երեխաները տեսնեն, որ մենք ամեն օր, անկախ իրավիճակից, զբաղվում ենք ինքնակրթությամբ, դա նրանց համար սովորական երևույթ կլինի, կրթվելն էլ՝ բնական ընտրություն: Կրթվելը, ոչ թե գնահատական «քերելը»: